Ga verder naar de inhoud
Home
Menu
Home Toolkits Educatie
Toolkit

Educatie

Leren over
Onderwijzen

Filmen/documenteren om te leren over immaterieel erfgoed

Inhoud

EDUCATIE

Het presenteren en communiceren van cultureel erfgoed speelt een grote rol in het borgen ervan.

Dankzij presentatie, communicatie en toeleiding wordt een breder publiek - dat vaak niet vertrouwd is met de praktijk of het ambacht - geïnformeerd over cultureel erfgoed en wordt het toegankelijk gemaakt voor een breder publiek.

De ‘Toolbox Focus Vakmanschap’ omvat twee types van presentatie- en communicatieactiviteiten, die als borgingsmaatregelen* i.k.v. de UNESCO 2003 Conventie van groot belang zijn voor de brede implementatie:

 

Deze toolkit buigt zich over de functie ‘Educatie’ en heeft betrekking op leren, zowel in formele als niet-formele contexten.

Educatie en onderwijs zijn van vitaal belang voor zowel de ontwikkeling van samenlevingen, als voor de persoonlijke groei van elk individu - in het bijzonder van kinderen en jongeren/jongvolwassenen. Het integreren van levend erfgoed in educatie en in het onderwijs geeft kinderen een gevoel van identiteit, samenhorigheid en trots. 

Educatie speelt ook een cruciale rol in het verzekeren van de toekomstbestendigheid van levend erfgoed. Leren over het erfgoed dat wordt beoefend en gekoesterd in de gemeenschappen, groepen en contexten waarin je bent opgegroeid, vergroot de kans dat er in de toekomst voor zal worden gezorgd.

Audiovisueel documenteren voor educatieve doeleinden houdt een filmproductie in die een breder publiek wil bereiken en die op een zeer duidelijke en verklarende manier wil informeren over verschillende kenmerken van het vakmanschap of het immaterieel erfgoed.

METHODE: BESCHRIJVENDE DOCUMENTAIRE

Om het bredere publiek te informeren, heb je een duidelijke, algemene beschrijving nodig van het vakmanschap/erfgoed. Hiervoor kan je de methodiek van de 'beschrijvende documentaire' hanteren. 

Deze filmmethode wordt gekenmerkt door het voorstellen van een specifiek standpunt over een onderwerp, waarbij een verteller vaak rechtstreeks tot de kijker spreekt en uitlegt wat er op het scherm wordt gepresenteerd. 

De film zal mogelijk ook een algemene inleiding bevatten die het erfgoed uitlegt, alsook de bijhorende functies, geschiedenis, hedendaagse betekenis en waarden. In het geval van levend erfgoed zou de voice-over, die zo typisch is voor beschrijvende documentaires, idealiter vervangen worden door stemmen van de beoefenaars van de praktijk en de bredere gemeenschap.

 

TIP! Ben je nieuw met filmen? Bekijk onze 'Stap-voor-stap handleiding voor filmen' om aan de slag te gaan!

Ga naar stap-voor-stap handleiding

TIP!

Beschrijvende documentaires bevatten vaak divers beeldmateriaal om hun standpunten te ondersteunen, vergeet dus niet om gebruik te maken van archiefmateriaal en/of privé- of openbare beelden om de geschiedenis van het erfgoed in kwestie of de relatie tussen de beoefenaars ervan beter te duiden.

Esmé Hofman werkt aan vlechtwerk in haar atelier.
Esmé Hofman werkt aan vlechtwerk in haar atelier. - © Femke den Hollander (2023)

AANBEVELINGEN FILMMAKER

De volgende aanbevelingen zijn gebaseerd op ervaringen uit het project ‘Focus Vakmanschap’, waarbij een professionele filmmaker nauw samenwerkte met erfgoedprofessionals en -beoefenaars.

Het intensief en collaboratief filmproces impliceert veel werkuren en een stevig budget. Ook wanneer je minder tijd of budget hebt, kan je het advies hieronder aanpassen en toespitsen op je eigen context en mogelijkheden.

01 PREPRODUCTIE

Vooronderzoek

  • Verken het vakmanschap of de erfgoedpraktijk. Ontwerp een ruwe versie van het script met daarin de manier waarop je de inhoud van de beschrijvende documentaire wilt opbouwen.
  • Zoek één of meer vertegenwoordigers voor elk aspect van het vakmanschap of de praktijk die je wilt opnemen.

 

Contactopname en bespreking aanpak

  • Neem contact op met deze vertegenwoordigers en introduceer jezelf en je intenties om de praktijk of het vakmanschap te capteren. Zoek uit of zij de geschikte vertegenwoordigers zijn voor dat specifieke aspect, en of ze bereid zijn om deel te nemen aan het filmproces.
  • Luister of de vertegenwoordigers goede sprekers zijn en helder kunnen vertellen. 
  • Update het ruwe script  o.b.v. de verzamelde informatie.
  • Nodig alle vertegenwoordigers uit voor een ‘productiemeeting’ op een locatie die een band heeft met het vakmanschap/de praktijk. Bespreek het ruwe script en verzamel feedback van iedereen. Zorg ervoor dat je het samen eens bent over de aanpak en maak praktische afspraken.
  • Herzie het ruwe script tot een meer gedetailleerde versie o.b.v. de input van de productiemeeting en besteed bijzondere aandacht aan de voice-over van de beoefenaars. Dit moet niet letterlijk uitgeschreven zijn (je wilt het spontaan houden), maar ga wel voor jezelf goed na wat er allemaal verteld moet worden. 
  • Stuur het script naar alle betrokkenen voor laatste opmerkingen en feedback.

 

Plan het filmen

  • Verwerk het commentaar en begin met het vertalen van het script naar een 'shotlist'.
  • Analyseer de shotlist, herschik en groepeer de opnamen in logische film-segmenten (scenes).
  • Probeer de film-segmenten te combineren en ordenen in een werkbaar (ruw) tijdschema.
  • Communiceer de shotlist en ruwe tijdschema's met alle betrokkenen en plan het filmen in.

TIP!

Zorg ervoor dat je tijdig contact opneemt met archiefinstellingen als je archiefmateriaal wilt gebruiken! Het vereffenen van rechten en het betalen van vergoedingen voor het gebruik van dit materiaal neemt meestal enige tijd in beslag.

02 PRODUCTIE

Voor het filmen

  • Maak een opnameschema en volg het zo strikt mogelijk op, maar behoud ook marge voor onverwachte situaties.
  • Bespreek hoe de beoefenaars precies te werk zullen gaan om het filmmateriaal goed op te zetten (zie verder). Ga ook na of er herhaalde handelingen zijn.
  • Neem enkele dagen vóór de eigenlijke opname contact op met alle betrokkenen om te bevestigen dat alles plaatsvindt zoals besproken.
  • Begin vroeg genoeg en laat een marge in je tijdschema voor onverwachte situaties.

 

Tijdens het filmen

  • Gebruik de shotlist en de ruwe tijdschema's om alle opnames te maken.
  • Besteed bijzondere aandacht aan de opnames van de voice-over (indien aanwezig) met één of meer van de beoefenaars, aangezien deze de 'lijm' zijn in het montageproces. Gebruik indien mogelijk een draadloze lavalier microfoon en/of een externe richtmicrofoon voor het opnemen van de stemmen.
  • Heb geen schrik om dezelfde vragen opnieuw te stellen als je denkt dat het verhaal niet helder of duidelijk genoeg verteld is. Maak duidelijk aan de geïnterviewde(n) dat dit heel normaal is.

03 POSTPRODUCTIE

Montage van de beelden (editen)

  • Isoleer alle bruikbare opnames van de voice-over door de beoefenaar op één tijdlijn.
  • Plaats deze shots/quotes in de volgorde van het script.
  • Geef elke opname/quote wat ruimte ervoor en erna.
  • Bouw de montage op met al het andere materiaal dat nodig is om te illustreren wat er wordt gezegd.
  • Verfijn de montage door shots te knippen, toe te voegen en bij te snijden.

 

Overleggen en afronden

  • Exporteer een voorbeeldbestand van de voltooide montage en overleg met alle betrokken partijen om feedback te verzamelen voordat je de video afmaakt.
  • Verwerk de feedback en finaliseer de video met beeld en geluid.
  • Zorg ervoor dat je alle deelnemers vermeldt, evenals de benodigde informatie wanneer je archiefmateriaal gebruikt.

PRAKTIJKVOORBEELD

Net geoogst Brussels grondwitloof.
Net geoogst Brussels grondwitloof. - © Femke den Hollander (2023)

01 Brussels grondwitloof kweken

Traject 

CAG (Centrum Agrarische Geschiedenis), 't Grom (Museum van de groentestreek) en Bokrijk | Vakmanschap & Erfgoed werkten in het traject 'Teeltselectie' samen met een aantal boeren-vermeerderaars om het vakmanschap van teeltselectie te documenteren met oog op educatie. 

Binnen dat traject werd gewerkt met een audiovisuele productie over sensibilisering voor het vakmanschap van gewasselectie, met een casestudy over het Brussels grondwitloof. 

 

Context

Teeltselectie gaat om telkens opnieuw uitzaaien en met het getrainde oog van de boer-vermeerderaar de planten voor het zaad te selecteren op de gewenste eigenschappen. Het is echt een stiel apart. Vandaag is teeltselectie bijna volledig in handen van grote bedrijven, maar dat leidt tot een sterke afname van de diversiteit. Daarom zijn de bovenstaande partners deze kennis en kunde gaan documenteren, borgen en een duurzame toekomst geven. 

De boeren-vermeerderaars hebben daarbij elk een eigen focus: sommigen hebben een professioneel doelpubliek terwijl anderen mikken op hobbytuinders en moestuiniers.

Door het vakmanschap van teeltselectie samen met, door en voor de erfgoedgemeenschap in beeld te brengen, zetten ze in op meer erfgoedbewustzijn van de telers én van een breder geïnteresseerd publiek zoals bv. moestuiniers.

Het Brussels Grondwitloof is een bijzonder voorbeeld als het gaat over teeltselectie: de selectie en zadenteelt is er niet zomaar een bijkomstigheid. Het is een essentieel onderdeel en zelfs een vereiste voor telers om van Brussels Grondwitloof te kunnen spreken en het label van Beschermde Geografische Aanduiding te gebruiken. Elke teler van Brussels Grondwitloof doorloopt deze cyclus van zaaien tot zaadoogst. Telkens met een eigen focus en aandachtspunten, maar wel altijd met hetzelfde doel: de mooiste en smakelijkste krop witloof verkrijgen.

 

Aanpak

Voortraject 

Tijdens een overleg in het kader van het opvolgen van de borging van de grondwitloofteelt, een element dat sinds 2013 op de Inventaris Vlaanderen staat, uitten de grondwitlooftelers een grote ongerustheid. Er is een reële angst dat het Brussels grondwitloof en de zaadteelt verloren zou gaan bij jonge telers. Er wordt weinig gekozen voor eigen zaadteelt, wegens extra werk. Jonge telers kiezen vaak voor hybride zaden. 

Een deelname aan het project Focus Vakmanschap en het maken van een aparte documentaire over de zadenteelt en teeltselectie van het Brussels Grondwitloof kon meteen op enthousiasme rekenen. Enkele enthousiaste telers werden aangesproken en engageerden zich om deel te nemen. 

Een ruw productieplan werd opgemaakt dat het seizoensgebonden karakter en de verschillende stappen van deze immaterieel-erfgoedpraktijk volgde. 

 

Maakproces filmen

Het filmen zelf gebeurde volgens de seizoenen en het ritme van de gemeenschap. Dit bracht meerdere uitdagingen met zich mee: 

  1. De praktijkbeoefenaars hebben een druk en seizoensgebonden schema. Zij kunnen daardoor op voorhand geen definitief filmschema afspreken. 
  2. De seizoensfactor: om de vaardigheden en de praktijk van de gewassenselectie te documenteren, moest het seizoensverloop van de gewassen worden bijgehouden. De draaidagen liggen dan weken uit elkaar. 
  3. De weersomstandigheden. Regen of droogte, het weer beïnvloedde (last-minute) de planningen van de boeren-vermeerderaars.

 

Afwerking

Na het afwerken van het documentatieproces werd de educatieve documentaire 'Brussels Grondwitloof: zaden van eigen kweek’ opgemaakt in context van de casestudy rond het Brussels Grondwitloof. 

Ook werd er een pop-up expo ‘Teeltselectie? Een vak apart!’ ontwikkeld en wordt in het academiejaar 2023-2024 met studenten in de lerarenopleiding gewerkt aan het ontwikkelen van een educatief pakket.

 

Ervaring van de filmmaker 

"Agrarische professionals zijn meestal te vinden op hun velden of aan het werk. Dit was de factor die het filmproces uitdagend maakte. De tijd om te filmen was beperkt omdat de beoefenaars het ontzettend druk hadden. Het plannen van de opnamedagen en het vasthouden aan dit schema was een uitdaging voor alle betrokkenen." '(Alexander Kerkhof, filmmaker)

 

Aanraders van de filmmaker

Een educatieve documentaire vergt uitleg en demonstratie. Spreken in wervende taal is drempelverlagend voor kijkers, maar komt vaak niet natuurlijk voor praktijkbeoefenaars. 

De rol van educator is immers moeilijk op te leggen. Je hebt mensen die van nature uit hun proces en denken helder kunnen uitleggen, anderen zijn verlegen of vergeten dat er gefilmd wordt en focussen zich op hun taak. 

Voel vanaf het begin aan wie van de erfgoedgemeenschap zich comfortabel genoeg voelt om (wervend) voor de camera te spreken en de rol van educator kan opnemen. Indien dit niet mogelijk is, kan je werken met een voice-over. 

 

Conclusie

Een educatief of beschrijvend filmproject maken vergt vakmensen die een praktijk uitoefenen, maar ook mensen die kunnen uitleggen wat ze doen. De rol van educator aan de juiste persoon toeschrijven is een belangrijke stap in het proces, die je best in het begin kan vastleggen. 

Het werken met seizoensgebonden praktijken vraagt voldoende flexibiliteit van de begeleidende erfgoedprofessionals en de betrokken filmmaker. Vaak zal de planning onderhevig zijn aan last minute veranderingen.

 

Meer weten over het traject 'Teeltselectie'?
Documentaire: 'Brussels Grondwitloof - Zaden van eigen kweek' door Alexander Kerkhof (Feathers on Wings)

02 Vlechtwerk

Traject

De erfgoedprofessional van Bokrijk | Vakmanschap & Erfgoed ondernam samen met een werkgroep met ervaren vlechters een traject rond het audiovisueel documenteren van het vakmanschap van het vlechten.

Hoe kweek en oogst je wilg? Wat is fijnscheenwerk? En hoe brengen we dit vakmanschap onder de aandacht? 

Dit deeltraject werpt, vertrekkende vanuit traditie, een hedendaagse en toekomstgerichte blik op vlechtwerk. Een verhaal met een focus op ecologie en het gebruik van lokale materialen.

 

Context

Aanvankelijk was de gemeente Dilsen-Stokkem vooral in beeld voor het audiovisueel documenteren van het vakmanschap. In dit 'korversstadje' waren er in de jaren zestig meer dan genoeg inwoners die er hun boterham mee verdienden. 

Maar vandaag bestaan er in Vlaanderen geen opleidingen of school voor vlechtwerk zoals dat in Duitsland bijvoorbeeld wel het geval is. Daarom werd er voor de functie educatie gekozen. 

In Dilsen-Stokkem werken de vrijwilligers en het bestuur goed samen om de traditie van vlechtwerk een hedendaagse invulling te geven en hier opnieuw een community rond samen te brengen. Ze besteden ook veel aandacht aan ecologie hierbij (Dilsen-Stokkem ligt aan de Maas, dus een ideale plek voor wilg om te groeien).

 

Aanpak

Door een veldtekening te maken (Wie is er bezig met vlechtwerk?) kwamen de partners tot een fijne werkgroep: Jeanny Bouwen en Jefke Geysels (De Ratelaar, Geel), Lydia Bamps (Cattelant), Ann Vrancken (De Ullewanne), Esmé Hofman en de gemeenschap in Dilsen-Stokkem. De ultieme droom van de werkgroep is om opnieuw een leerplek te creëren voor vlechtwerk in Vlaanderen en het vakmanschap terug op te waarderen. 

Zo werd Jeanny Bouwen de narrator/moderator in het documentatieproces. In 2023 won zij met 'Wilgentroost' ook de eerste prijs in de BKRK-wedstrijd (innovatie/vakmanschap/ondernemerschap). Na alle opnames werd Jeanny ook geïnterviewd.

Bij Lieve Lieckens konden we ook een mooie fotoreeks maken van een reuzin (volledig uit wilg) die net naar Lichtenfels (Duitsland) vertrok. Daarnaast werd er ook gewerkt met reeds bestaande beelden van een internationale 'vlechtweek' met François Desplanches, Dilsen-Stokkem, Geel en Nederland (Esmé Hofman).

 

Aan de hand van verschillende vergaderingen met de filmmaker werden er verschillende onderdelen gedefinieerd:

  1. Geschiedenis
  2. Ecologie
  3. Traditie naar innovatie

 

Het domein van 'De Ratelaar' liet toe dat heel wat elementen op dezelfde locatie konden worden gefilmd:  

  • oogsten, tonnen en sorteren van wilg
  • werken aan de BKRK wedstrijd
  • vlechtweek
  • fijnscheenwerk

 

Meer weten over het traject 'Vlechtwerk'?
Trailer 'Vlechtwerk' door Alexander Kerkhof (Feathers on Wings)
Download

Nog een onduidelijkheid?

Mocht je toch niet direct gevonden hebben wat je nodig had,

luisteren we graag naar opmerkingen en vragen.

Naar het contactformulier