Identificeren en inventariseren

Traject 

PARCUM, het expertisecentrum voor religieuze kunst en cultuur in Vlaanderen, voerde het traject 'Ora et labora' uit rond het identificeren en inventariseren van kloosterambachten in Vlaanderen. 

Vakmanschap in kloosters en abdijen is erg divers: van hosties bakken of zeep maken, over het vervaardigen van wassen beeldjes tot kaas maken of bier brouwen. Deze praktijken worden uitgevoerd door kloosterordes die leven naar de Regel van Benedictus, waarbij er een strikte dagdagelijkse routine van afwisselend gebed (ora) en arbeid (labora) bestaat. 

Context 

De volledige casus bestond uit 8 locaties (kloosters) en werd gefilmd gedurende een totaal van 12 productiedagen. 

Dit omvatte de veldbezoeken, het documenteren van de 8 kloosterambachten en 1 interview met Julie Aerts, de immaterieel-erfgoedprofessional van PARCUM die het proces begeleidde. 

Om de methodiek van het observerend filmmaken te hanteren, was het noodzakelijk dat de kloosterlingen zo min mogelijk gestoord werden bij het uitvoeren van hun praktijk voor én tijdens het filmen zelf. Dit sluit ook aan bij de beleving van de kloosterlingen zelf: vaak bestaan deze ordes als een afgeschermde gemeenschap.

Daarom was het belangrijk om het documentatieproces goed voor te bereiden en duidelijke afspraken te maken met de betrokken erfgoedgemeenschap: Welke gemeenschap was bereid om hun praktijk vast te leggen en welke vakkennis kon gedocumenteerd worden?

Aanpak 

Julie, de immaterieel-erfgoedprofessional van PARCUM, nam na vooronderzoek als eerste contact op met de kloostergemeenschappen.

De ontvangen informatie werd op een longlist gezet. Deze vermeldde: 

• welke ambachten worden beoefend
• op welk moment van de dag ze worden beoefend
• wie ze precies beoefent
• de corresponderende contactgegevens

Dit maakte het makkelijk om beslissingen te nemen over wie er gefilmd zou worden en om het filmen ruim van tevoren te plannen. 

Elk klooster dat bereid was om deel te nemen aan het audiovisuele documentatieproces werd persoonlijk bezocht om de intentie en de werkwijze van het documentatieproces te bespreken. In totaal werden er 2 verkennende locatiebezoeken gedaan: 1 zonder en 1 mét de filmmaker. Elk locatiebezoek nam één halve tot één hele dag dag in beslag. 

Het locatiebezoek is een belangrijke stap in het proces:

• Het laat iedereen toe om rustig kennis te maken en alle betrokkenen kunnen wennen aan elkaar. 
• Je kan referentiefoto's nemen van de werkplekken.
• Je kan alvast buitenbeelden opnemen (bv. ook met drone):
  • Dit vergt een andere mindset dan bij de 'echte' draaidagen
  • Je kan gebruik maken van de weersomstandigheden (bij goed weer) 
  • Je stoort de gemeenschappen niet (meteen) 
  • Je hebt tijd gewonnen (vaak geen tijd op échte draaidagen) 

Na het aanvullen van de longlist werd na het eerste locatiebezoek al een eerste selectie gemaakt op basis van de referentiefoto's. 

Daarna werd er verder aan de slag gegaan volgens de hierboven vermelde aanbevelingen. 

Ervaring van de filmmaker 

"Het filmen van gesloten gemeenschappen kan als een indringende ervaring aanvoelen voor hen. Dit was een onderwerp dat regelmatig ter sprake kwam tijdens de voorafgaande locatiebezoeken en maakte duidelijk dat goed overleg vooraf noodzakelijk was. Eén keer kwam na het filmen feedback van de monniken dat het te intrustief werd ervaren om van dichtbij te worden gefilmd tijdens de gebeden/vespers, ondanks voorafgaand overleg hierover. Ze hadden verwacht dat de camera meer afstand zou houden." (A. Kerkhof, filmmaker)

Aanraders

• Neem voldoende tijd voor de locatiebezoeken en doe dit zo grondig mogelijk!
• Let op voor piepende schoenen! "In de abdij van Tongerlo maakten mijn schoenen piepende geluiden bij het contact met de kerkvloer. Ik kon me nauwelijks bewegen zonder het geluid te verstoren tijdens de Vespers." (A. Kerkhof, filmmaker)
• Draaidagen kunnen heel intrusief zijn voor gemeenschappen, het is mogelijk dat zij toch telkens moeten ‘bekomen’ van elk bezoek. Hou hier voldoende rekening mee.

Conclusie

De methode van observerend filmen werkte erg goed voor het documenteren van de kloosterambachten. Wijde opnames werden gebruikt om de beoefenaars en hun omgeving vast te leggen. Dichtere opnames maakten het mogelijk om gedetailleerde beelden te krijgen van het maakproces.

Vooral de grondige voorbereiding was de sleutel tot succes in dit traject. Het zorgde ervoor dat het verdere documentatieproces helder en vlot kon verlopen. 

Traject 

ETWIE (Expertisecel voor Industrieel, Technisch en Wetenschappelijk Erfgoed) nam twee van de tien vakmanschappen binnen het project Focus Vakmanschap voor zijn rekening. Eén daarvan was het vakmanschap van taxidermie. 

Vroeger zag je ze enkel in een museum of op de schoorsteen van oma en opa, vandaag zijn opgezette dieren weer helemaal in. Van een everzwijn tot een vos en van een marter tot een meer exotische soortgenoot. Ook het vereeuwigen van een geliefd huisdier is al lang geen uitzondering meer. 

Het achterliggende vakmanschap evolueerde mee met de tijd. Waar taxidermisten in de 17e eeuw nog adviseerden om een opgezet dier regelmatig in de pan te gooien om ongedierte te doden, zijn er vandaag heel andere technieken in gebruik.

Context

Taxidermie betekent letterlijk ‘het verplaatsen van de huid’. In de praktijk is het veel meer dan dat. Als taxidermist moet je kennis hebben van anatomie, biologie en chemie. Houtbewerking, huiden naaien, boetseren en looi- en beeldhouwtechnieken maken het lijstje essentiële skills compleet.

Kortom: vakmanschap van kop tot staart. De één leert het van een ervaren rot, de andere volgt een gespecialiseerde vorming. Bij gebrek aan een langdurige opleiding trekken geïnteresseerden naar het opleidingscentrum Bos en Fauna in Nederland. 

Daarom werkt ETWIE nu aan een video over de veelzijdigheid van taxidermie en zelfs een escape game. Geen opgezet spel, maar een ludieke manier om de technische kneepjes van het vakmanschap te ontdekken.

De resultaten van deze casus worden later gedeeld.