Transmissie

Traject

ETWIE (Expertisecel voor Industrieel, Technisch en Wetenschappelijk Erfgoed) nam twee van de tien vakmanschappen binnen het project Focus Vakmanschap voor zijn rekening. Eén daarvan was het watergebonden erfgoed. Het maritieme vakmanschap werd vastgelegd bij De Scute in Blankenberge. 

Begin 2022 bouwde de Scute een nieuwe mast voor een van haar schuiten. Het hele proces werd gefilmd en gedocumenteerd. De vrijwilligers van deze vereniging wilden kennis en vaardigheden van de traditionele scheepsbouw nieuw leven inblazen door verloren gegane scheepstypes van de vissersgemeenschappen te restaureren en indien mogelijk opnieuw te laten varen.

Context

Het hout voor de mast was al besteld in december 2021 en het schip moest tegen mei 2022 klaar zijn voor een nieuw seizoen van maritieme festiviteiten. De gemeenschap zou meestal op donderdag werken. Het was dus noodzakelijk dat het documentatieproces het ritme en de deadline van de erfgoedgemeenschap volgde.  

Vanaf het begin werd door de gemeenschap aangegeven dat ze hoopten op een video die hun vakmanschap en organisatie aantrekkelijk in beeld zou brengen, wat ook verband hield met de wens van de gemeenschap om jongere mensen te werven. Dit stond haaks op het proces om het technische ambacht van het bouwen van de houten mast te documenteren. 

Om aan hun wensen tegemoet te komen, werd een plan gemaakt en de tijd genomen om extra materiaal te filmen om een extra montage te maken. 

De keuze om naast het technische maakproces van de mast ook extra opnames te maken, maakte dat er tegemoet kon worden gekomen aan de verschillende verwachtingen en behoeften van de erfgoedgemeenschap.

Aanpak

In totaal waren er 7 opnamedagen op locatie. Dit was inclusief het extra materiaal voor de extra, wervende montage:

• een interview/voice-over opnamesessie
• het plaatsen en inwijden van de mast
• de eerste vaart met de nieuwe mast op het schip

De erfgoedgemeenschap stond voor het documenteren van het maken van de mast open voor het uitproberen van de participatieve filmmethode: 

Daniel Lefebvre, een lid van de gemeenschap instaat voor de communicatie van De Scute, hielp bij het filmen van het maakproces. Er werd afgesproken dat voor de grotere werken aan de mast de filmmaker langs zou komen om te filmen. Tussendoor stuurde Daniel de beelden van het werk in uitvoering door naar ETWIE en werd informatie uitgewisseld over wat interessant zou zijn om te filmen en hoe dit te doen. 

De leden van de gemeenschap werden gevraagd de beelden tijdens een voice-over te becommentariëren als ware het een sportverslag, waarin naast de informatie over het maakproces ook interessante anekdotes konden worden opgenomen.

Dit kon pas gebeuren nadat de mast was afgewerkt en met een voltooide montage. Dit hield het verwerken van de meer dan 30 uur aan beeldmateriaal tot een hanteerbare en praktische lengte in. 

Er werden na afloop van het filmen 2 verschillende video's gemonteerd: 

1. De wervende montage 

De eerste montage is 26 minuten lang en bevat: 

• een aantal inzichten over het ambacht van scheepsbouw
• de geschiedenis van het schip
• de problemen met de oude mast
• het vinden van budget voor het maken van de nieuwe mast
• een verkorte versie van het hele proces van het maken van de mast
• het plaatsen en inhuldigen van de mast
• de dynamiek van de organisatie en haar leden
• de eerste vaart met de nieuwe mast

Deze kortfilm is gebaseerd op de verhalen die zijn opgetekend tijdens de interviewsessies en maakt gebruik van passende muziek. Deze film heeft bewustmaking als functie, de passende uitleg en methodiek vind je in deze toolkit. 

2. Het videoverslag van het maakproces

De tweede montage is 1 uur en 30 minuten lang en bevat:

• het hele proces van het maken van de mast
• de voice-over van de beoefenaars
• materiaal van 2 verschillende mensen (die filmen) en camerabronnen
• verschillende hoofdstukken in het maakproces, aangegeven met grafische kaarten
• geen muziek vanwege de focus op het maakproces zelf 

Ervaring van de filmmaker 

"Op sommige momenten vertraagde het filmproces het werk aan de mast en zorgde het voor frustratie. Dit had te maken met de snelheid die nodig was om sommige delen van de mast af te krijgen en het niet tijdig kunnen filmen. Na overleg werd dit snel opgelost door het werk op te splitsen en sommige repetitieve processen pas later te filmen." (A. Kerkhof, Feathers on Wings)

Conclusie

Het audiovisueel documenteren van immaterieel erfgoed is een complex proces. Soms beseffen erfgoedgemeenschappen pas wanneer het proces al begonnen is wat de echte verwachtingen of noden zijn. 

Een goede verstandhouding tussen erfgoedprofessional, filmmaker (wanneer er gewerkt wordt met een externe filmmaker) en erfgoedgemeenschap is daarom cruciaal. 

Samen stilstaan, kijken naar wat de mogelijkheden zijn en samen verder werken om tegemoet te komen aan deze (nieuwe) verwachtingen is nodig om de participatieve filmmethode te kunnen gebruiken. 

Traject

Marc Reymen, een instrumentenbouwer uit het Antwerpse, verdiept zich sinds de jaren 1980 in het maken van draailieren. Hij deed een beroep op CEMPER (Centrum voor Muziek en Podiumerfgoed) om zich te laten begeleiden bij het documenteren van zijn vakmanschap in instructievideo's. Marc bouwde een draailier, de medewerkers van CEMPER hielpen bij het (overzicht houden van het) documentatieproces en filmmaker Alexander Kerkhof filmde de tutorials.

Context

Het was voor Marc niet mogelijk om dit proces zelf te filmen. Hij heeft beide handen en zijn volledige aandacht nodig om het instrument te maken, waardoor het niet mogelijk was om ook nog een camera te bedienen. Een statische camera kan bijvoorbeeld niet focussen op kleine details en kan zijn bewegingen niet volgen. De hulp van een filmmaker was nodig om goede instructievideo's te maken. 

Erfgoedprofessional, vakman en filmmaker kwamen in dit traject samen en analyseerden elke stap in het maakproces. Deze informatie werd vertaald in een spreadsheet met kleurencodes, die diende als productieplanning en houvast om de vorderingen van de opnames en notities bij te houden.

Aanpak

Tijdens de productie waren altijd één of twee erfgoedprofessionals aanwezig. Hun taken in het documentatieproces waren:

• het overzicht helpen bewaren over de uitgebreide productieplanning
• het bijhouden en controleren van alle stappen in het bouwproces en ervoor zorgen dat er geen stappen overgeslagen werden
• het bewaken van de continuïteit in de opnames en de verschillende camera's in de gaten houden 
• aandachtig luisteren naar de gesproken instructies en waken over de continuïteit in de de uitleg van de praktijkbeoefenaar (Zo probeerden ze in te schatten of de uitleg begrijpelijk zou zijn voor iemand die de video's bekijkt - en ervan leert.)

Het filmen zelf was technisch uitdagend. De beperkte ruimtelijke indeling van de werkplaats liet het niet toe om met camera's de actie te volgen. Daarom stelde de filmmaker een opstelling met meerdere camera's voor. Afhankelijk van de actie werden tot vijf camera's gebruikt om die te capteren. Vooral op zijn belangrijkste werkbank, waar de meeste handelingen werden uitgevoerd, werden alle vijf camera's gebruikt: links, rechts, boven, een algemeen breed beeld en een camera met een lange lens om gedetailleerde opnamen te maken.

Om consistente en voldoende verlichting te hebben, werden er extra LED-panelen in het plafond gemonteerd. De panelen werden bevestigd met speciale klemmen die in de houten plafondbalken werden geschroefd en aan elk paneel werd een veiligheidsketting bevestigd. 

Het opzetten van het materiaal nam een half uur tot drie kwartier per opnamedag in beslag. Het afbreken duurde al vlug een half uur. 

Ervaring van de filmmaker 

"Zelfs met deze verschillende camerahoeken moesten we Marc soms vragen om zich naar de camera toe te draaien om de actie beter zichtbaar te maken. Soms werkte Marc op een andere plek in zijn werkplaats, bij een boormachine of op een andere werkbank. Dit betekende dat we met beperkte tijd de opstelling moesten reorganiseren." (Alexander Kerkhof, filmmaker) 

Eén van de uitdagingen bij het maken van een draailier is dat het geen lineair proces is. Soms kun je niet verder met een onderdeel omdat de lijm moet drogen. Op andere momenten moet je wachten met het afwerken van een onderdeel totdat een ander onderdeel klaar is. Om die reden moet je tegelijkertijd aan verschillende delen van het instrument werken. 

Gelijktijdig aan verschillende onderdelen werken, weerspiegelt het echte maakproces. Het creëert mogelijkheden omdat je iets anders kunt filmen terwijl je wacht. Het creëert echter ook een uitdaging om een duidelijk overzicht te houden over het maakproces (aan de ene kant) en het filmproces (aan de andere kant). 

Een andere uitdaging is het tempo van de verschillende onderdelen binnen het maakproces zelf: sommige delen van het maakproces vragen zoveel aandacht dat ze niet in één keer gedaan kunnen worden. Als je te snel probeert te werken, loop je het risico dat het onderdeel breekt en dat je onnodig delen opnieuw moet maken. Andere onderdelen van het maakproces zijn dan weer zo repetitief dat slechts een deel van de uitvoering ervan gefilmd hoeft te worden. Het overige kan achter de schermen worden afgewerkt om filmtijd te besparen.
 

Conclusie

Het maken van instructievideo's is een intens en diepgaand proces: er is een enorme veelheid aan stappen die je moet volgen, informatie die je duidelijk moet overbrengen en daarvoor is veel afstemming tussen alle betrokkenen nodig. 

Een goede voorbereiding en (het opvolgen van) een helder stappenplan waren dus essentieel voor het slagen. 

Wees er daarnaast ook van bewust dat deze filmmethodiek tijdrovend is: het documentatieproces duurt (minstens) even lang als het maken van een instrument, inclusief de 'wachttijd'.

Traject

Lieve De Saedeleer, de erfgoedprofessional van Bokrijk | Vakmanschap & Erfgoed, ondernam een traject rond het audiovisueel documenteren van het lemen en vitsen. Lemen en vitsen is een bouwkundige techniek waarbij er op een houten raamwerk gevlochten wordt (vitsen) en daarna leem wordt aangebracht. 

Dit traject werd gekozen omdat in oktober 2023 een werf stond in het Openluchtmuseum van Bokrijk waar het proces van lemen en vitsen zou toegepast worden. De geplande werf was een ideale kans om dit vakmanschap via film vast te leggen. Het doel van de video's is het overdragen van de kennis en kunde van de verschillende technieken. 

Context

Voor dit traject werd gewerkt met een andere filmmaker: Lieve Willekens, een visueel antropologe. Zij verving de vaste filmmaker in het project Focus Vakmanschap, Alexander Kerkhof. Hij had in de loop van het project aangegeven dat de vooropgestelde timing niet haalbaar was. Het bleek echter de ideale gelegenheid om de methodologie te laten testen door een andere filmmaker.

Daarnaast was ook de locatie van de werf een uitdaging, aangezien de vaste filmmaker veel tijd zou verliezen met het transport naar het Openluchtmuseum van Bokrijk en hij niet in de nabije regio woonachtig is. 

De context waarin dit documentatieproces gedaan werd, is wellicht uniek: zowel de praktijkbeoefenaars, als de begeleidende erfgoedprofessional én de filmmaker zijn allen in dienstverband van één organisatie: Domein Bokrijk vzw. 

Aanpak

Voortraject

De nieuwe filmmaker werd op voorhand gebriefd over de bedoeling van zowel het overkoepelende project (Focus Vakmanschap), alsook het traject rond lemen en vitsen zelf. Ze nam op voorhand de (bovenstaande) methodologie goed door en besprak enkele elementen nog met de vaste, ervaren filmmaker.

Vooraleer het filmen begon vonden er een locatiebezoek en verkennende gesprekken plaats met verschillende mogelijke praktijkbeoefenaars. Uiteindelijk werd er gekozen voor een werf op de site van Domein Bokrijk en 3 vakmensen in dienstverband bij het Openluchtmuseum Bokrijk: simpelweg omdat de vaklui het volledige proces zo goed beheersen. Tot het wateren van de stokken en het draaien van de leem toe. Bovendien bleek een samenwerking met commerciële praktijkbeoefenaars moeilijk. Ze vonden het project zeer waardevol, maar kampten met tijdsgebrek. 

Door in eigen huis te blijven, bepaalden zowel praktijkbeoefenaar, begeleidende erfgoedprofessional en de filmmaker zelf de timing. Dit was een voordeel, aangezien het lemen, net als veel andere historische bouwtechnieken, sterk seizoensgebonden is. Zo is nachtvorst uit den boze. 

Maakproces filmen

Het filmen van het volledige maakproces vond plaats binnen de periode van 1 week (een 4-tal dagen). Er werd gebruik gemaakt van 1 camera en 1 (externe) microfoon. 

Dit was mogelijk omdat alle verschillende locaties in het maakproces in elkaars nabijheid liggen op de relatief kleine werf. Daarnaast waren de ateliers van de vakmensen ook aanwezig op het domein Bokrijk. Lemen bestaat immers uit 5 stadia: het wateren van de wissen, leem draaien, vitsen, leem aanbrengen en gladstrijken. Het was dus makkelijk om zo alle verschillende handelingen op korte tijd te filmen. 

Tijdens het filmen zelf wisselden 3 ervaren vakmensen elkaar af tijdens de verschillende draaidagen.

Afwerking 

Na het filmen van het maakproces werd een bijkomend interview met de vakmensen afgelegd. 

De kleurcorrectie en afwerking (montage) werd voorzien door de originele filmmaker, Alexander Kerkhof, in december 2023 om de continuïteit van de look and feel van de video's te waarborgen.

Ervaring van de filmmaker 

"We kregen na het tonen van een eerste afgewerkte versie als feedback dat één van de namen van de geïnterviewden anders werd gespeld en nog aangepast moest worden. Zo weten we nu dat het beter en praktischer is als je beeld aanlevert voor afwerking zonder grafiek. Dat komt pas na kleurcorrectie en anders wordt de grafiek mee gekleurd."

Conclusie

Het samenwerken met mensen uit dezelfde organisatie bracht verschillende voordelen met zich mee:

• nabijheid van de verschillende locaties
• mogelijkheid tot het zelf bepalen van de timing (afhankelijk van de weersomstandigheden) 
• ervaring met samenwerken 

Het is belangrijk om toch mee te geven dat er ook andere praktijkbeoefenaars (die hun vakmanschap als beroep uitoefenen) werden benaderd. Zoals steeds is een goede voorbereiding - waarbij ook verkenning van verschillende betrokkenen een grote rol speelt! - cruciaal voor het vlotte verloop van een documentatietraject.

Daarnaast speelden de weersomstandigheden een grote rol in dit documentatieproces: hou het weerbericht dus in de gaten! 

• Een goede voorbereiding is de sleutel tot een geslaagd project! 
• Luister naar de praktijkbeoefenaars: zij weten wat het maakproces allemaal inhoudt en zullen zowel de inhoud als het ritme van het maken dicteren. Wees flexibel.
• Voor begeleiders: wees zo activerend mogelijk! De gemeenschap kan soms weigerachtig staan tegenover en/of geïntimideerd zijn om zelf de camera in handen te nemen. Stel ze gerust en wijs erop dat dit zeker niet nodig is. Mits wat oefenen en hulp kan dit perfect lukken, kijk maar naar de miljoenen filmpjes op Youtube!